ნიკო ლორთქიფანიძის „ტრაგედია უგმიროთ“ ქართული ლიტერატურის ერთ–ერთი ყველაზე შემზარავი და მტკივნეული ნაწარმოებია, ადამიანური თავმოყვარეობის, სინდისისა და სიღარიბის გარდაუვალი დაპირისპირების ამბავი. რევაზ ნასიძის ამავე სახელწოდების ფილმი (2024) ამ თემას ახალ ცხოვრებას სძენს, ფერებსა და მოძრაობას ანიჭებს. ლიტერატურული ტექსტი გარდაიქმნება კინემატოგრაფიულ ტრაგედიად, სადაც მთავარი პერსონაჟი არა ადამიანი, არამედ ადამიანურობის თანდათანობით დაშლა და სინდისის დაკარგვის პროცესია. რეჟისორი არ ცდილობს ლიტერატურის უბრალო გადატანას ეკრანზე – ის ქმნის დამოუკიდებელ კინემატოგრაფიულ ენას, რომელიც ტექსტის სულიერ შინაარსს ახალ, ვიზუალურ განზომილებაში ავითარებს.
აქ არ არსებობენ გმირები, არც ბოროტმოქმედები, მხოლოდ შიმშილი, სირცხვილი და ადამიანის განადგურებაა. ფილმი გვიყვება უბრალო გლეხის ტრაგედიას, რომელიც უკიდურეს სიღარიბეში, ბავშვების შიმშილით ტანჯვის ფონზე, სასოწარკვეთილ ქმედებამდე მიდის. რეჟისორი ხაზს უსვამს იმას, რაც ყველაზე ძნელად ასატანია – შიმშილის წინაშე ადამიანი კარგავს არა მხოლოდ ძალას, არამედ ღირსებას, ადამიანურობას და, საბოლოოდ, საკუთარ თავსაც.
მოქმედება იწყება სასაფლაოზე. მშვიდი, თითქმის სტატიკური კადრით, სადაც იესე დგას ცოლის საფლავთან. კამერა უძრავია, ქარი ქრის, ისმის ბუნების ხმები, მაგრამ ადამიანი დუმილშია ჩაკარგული. ამავე წამიდან გრძნობს მაყურებელი, რომ ფილმი სიჩუმის ენაზე ილაპარაკებს. აქ იწყება არა მხოლოდ ამბავი ობოლ შვილებზე და სიღატაკეზე, არამედ ამბავი სულის დანაკარგის შესახებ. სიღარიბე არ არის ნაჩვენები, როგორც სოციალურ სტატისტიკა, არამედ როგორც ყოფა, რომელიც ნელა შთანთქავს ადამიანს.
მომდევნო სცენა, სადაც იესე ცდილობს ხიდან ჩამოაგდოს ჩიტის ბუდე კვერცხით, საკმარისია იმისათვის, რომ მაყურებელმა გაიაზროს, როგორი ზღვარია გადალახული, როცა ადამიანი სიცოცხლის სიმბოლოს ანადგურებს, რათა თვითონ გადარჩეს. უშედეგოდ ხელცარიელი სახლისკენ მიმავალი იესე ხედავს, როგორ აჭმევს მეზობელი ძაღლს ხორცს. ეს მარტივი დეტალი უფრო მეტს ამბობს, ვიდრე ნებისმიერი დიალოგი. სამყარო უსამართლოდაა მოწყობილი, სადაც ცხოველსაც მეტი ბედნიერება ეღირსა, ვიდრე მშიერ ბავშვებს.
ნათლიისგან ნასესხები მცირეოდენი ფქვილისგან მჭადის გამოცხობის დროს მამა იქცევა ინსტინქტურ არსებად. სუნი, რომელიც ტაფიდან ამოდის, აღარ არის უბრალოდ საჭმლის არომატი, არამედ ეს არის ცდუნება, რასაც მამა ვერ უძლებს და ჭამს ბავშვების წილსაც. ჭამს დანაშაულის შეგრძნებით, რომელიც უკვე იწყებს მის შინაგან განადგურებას. ეს ქმედება ხდება არა ბოროტების, არამედ ადამიანური სასოწარკვეთის შედეგი. სინდისი მას სჯის და, ბოლოს, იგი საკუთარი ხელით იკლავს თავს, ვერ უმკლავდება დანაშაულის განცდას და შვილების მშიერ სახეს. დილით მეზობელი ქალი ჩამომხრჩვალი იესეს დანახვისას გოდებს:
„ვინ მოუვლის დამშეულ ობლებს“. ეს სცენა ფილმის მწვერვალია – სიკვდილი, რომელიც სინანულიდან იბადება, მაგრამ აღარავის შველის.
ოპერატორის ნამუშევარში განსაკუთრებით აღსანიშნავია: ბუნებრივი შუქი, მკრთალი ტონები და დროის გაწელილი რიტმი, რომელიც ქმნის სამყაროს, სადაც ყოველი წამი უსასრულოდ გრძელდება. იშვიათადაა ნაჩვენები სივრცე მთლიანად, რაც ასახავს სიღატაკეს, საიდანაც გზა აღარ არსებობს. კამერა ჩუმად მიჰყვება გმირს, თითქოს ცდილობს არ დაარღვიოს მისი მარტოობა. გაშლილი კადრები, დანისლული გარემო, დაცარიელებული ეზოები, ფერმკრთალი ცა თითქოს თავად მონაწილეობენ ადამიანის ცხოვრების განსაზღვრაში. კამერა ხშირად ჩერდება გმირის სახეზე, რომელიც სიჩუმეშია ჩაძირული. ეს სიჩუმე ფილმის ერთ–ერთი მთავარი ხერხია. ხმა ხშირად ქრება, რათა მაყურებელმა თავად მოისმინოს საკუთარი შინაგანი ძახილი.
რეჟისორი ხმებს იყენებს, როგორც ემოციურ რიტმს: ქარის შრიალი, ცეცხლის ტკაცუნი, ჩიტის ჭიკჭიკი – ეს ყველაფერი იძენს სიმბოლურ დატვირთვას. როცა მამა მჭადს ჭამს, სიჩუმე იმდენად მძაფრია, თითქოს სამყარომ სუნთქვა შეიკავა. ასეთ მომენტებში იქმნება ერთდროულად რამდენიმე განცდა: ზიზღისა, სირცხვილისა, თანაგრძნობისა, უსუსურობისა.
მჭადის ჭამის ეპიზოდი ფილმის ემოციური ბირთვია. რეჟისორი არ მიმართავს მორალისტურ გამართლებას. ის არ ამართლებს და არც ამხელს მთავარ გმირს. უბრალოდ, აჩვენებს რეალობას. კამერა ოდნავ შორიდან უყურებს კაცს, სახე ნახევრად დაჩრდილულია, თითქოს თვითონაც ვერ იტანს საკუთარ მზერას. ფოკუსი გადადის ხელებზე, რომლებიც ნერვულად ტეხენ მჭადს. ეს სცენა ცხადყოფს: ადამიანი უსუსურია საკუთარ სურვილებთან. რიტმი ნელა ვითარდება. თითქოს ავტორი გვაიძულებს, ვიგრძნოთ ის სიცარიელე, რომელიც თავად გმირის სულშია.
ნიკო ლორთქიფანიძის ნოველა მინიმალისტურია, მაგრამ ფსიქოლოგიური სიღრმე უსაზღვრო აქვს. ნასიძემ ზუსტად შეიგრძნო ეს შინაგანი დინამიკა და გადაწყვიტა, რომ ეკრანზე სწორედ ამ უხილავი მოძრაობის, სინდისის ტკივილისა და ადამიანური უმწეობის გადმოცემა ყოფილიყო მთავარი ამოცანა. ფილმში იგრძნობა ლიტერატურული წყაროსადმი პატივისცემა. დიალოგების ნაწილი თითქმის უცვლელადაა გადმოტანილი, პერსონაჟთა ფსიქოლოგიური კონფლიქტები კი სიფრთხილით, თუმცა რეჟისორი არ შემოიფარგლება სიტყვით, ის ქმნის ვიზუალურ პარალელებს, კადრების რიტმსა და ფერით თამაშს, რომლებიც ტექსტის ემოციურ ფონს აძლიერებს. სწორედ აქ ჩნდება განსხვავება ლიტერატურისა და კინოს ბუნებას შორის – თუ ნოველა მორალურ შიშზე გვიყვება შიგნიდან, ფილმი მას გვაჩვენებს გარედან, ადამიანის სახეზე, სივრცეში, სიჩუმეში.
როგორც ტექსტი მოკლებულია ზედმეტ ემოციას, დეკორატიულ ფრაზებსა და მორალისტურ ჩარევას, ეს ხაზი გრძელდება კინოსურათშიც, რაც აძლევს მას ნამდვილ სიძლიერეს. ასე იქცევა ვიზუალური ფორმა ფილოსოფიურ ხერხად. კინო აღარ გვიყვება ამბავს, არამედ გვაძლევს მისი განცდის საშუალებას. სწორედ ამით სცდება ფილმი ლიტერატურულ საზღვრებს და ქმნის დამოუკიდებელ მხატვრულ სამყაროს.
ამ ნამუშევარში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა მსახიობთა ბუნებრიობას. მთავარი გმირი, იესე (რამაზ იოსელიანი) მზერით გადმოცემს სათქმელს. მამის როლი, რომელსაც ცხოვრება სინდისის წინაშე აყენებს, გასაოცარი თავშეკავებითა შესრულებული. მსახიობმა უარი თქვა პათოსზე, დრამატულ ჟესტზე ან ხმამაღალ ემოციაზე. სწორედ ამ თავშეკავებაშია მისი ძალა. გმირი თითქოს ვერ გამოთქვამს საკუთარ შიშს, მაგრამ მაყურებელი ამას ხედავს მის თვალებში, მოძრაობაში, გაჩერებულ სუნთქვაში. იგი თითქოს ცდილობს არ ითამაშოს, არამედ გაიაროს ეს ტრაგედია მაყურებელთან ერთად. მისი მოძრაობა ნელი, სიტყვა მოკლე, მზერა კი სიღრმისეულია.
მეორეხარისხოვანი პერსონაჟები, განსაკუთრებით ქალის ფიგურა (დარეჯან ხარშილაძე), რომელიც გმირის მორალურ სარკედ იქცევიან, სრულად ავსებენ ფილმს. ისინი არ არსებობენ მხოლოდ სიუჟეტისთვის. მათი ყოფნა ატარებს სიმბოლურ დატვირთვას, ბავშვების ბუნებრივი ქცევა კი ამძაფრებს რეალიზმს. მსახიობების თითოეული გამომეტყველება, მოძრაობა და პაუზა იდეის ნაწილად იქცევა. მამის სახე შიმშილის მეტაფორაა, ბავშვები კი სიმშვიდითა და დუმილით ქმნიან იმ ფონურ ხაზს, რომელიც სიუჟეტის ტრაგიზმს აძლიერებს.
მუსიკა მაშინ ჩნდება, როცა ემოციური წერტილი უკვე მიღწეულია. ანსამბლ „იალონის“ მიერ შესრულებული „ნანაილა“ უფრო მეტს ამბობს, ვიდრე სიტყვები. მუსიკა ამძაფრებს გმირის დანაშაულს, შიშს და იმ დაუსრულებელ შინაგან დიალოგს, რომელსაც ლორთქიფანიძე თავის ტექსტში სიტყვებით აღწერდა, ხოლო ნასიძე – კინემატოგრაფიული ენით. ამგვარად, რეჟისორი აჩვენებს არა მხოლოდ ერთი ოჯახის ტრაგედიას, არამედ მთელი საზოგადოების სარკეს, ისეთი საზოგადოებისა, სადაც თანაგრძნობა გაცივდა და ადამიანს გადარჩენისთვის მარტო უწევს ბრძოლა.
ეს არის ფილმი, რომელიც დუმილით საუბრობს, რაც ქართულ კინოში იშვიათად გვხვდება. „ტრაგედია უგმიროთ“ აჩვენებს, რომ ქართულ ლიტერატურას და ქართული კინოს კვლავაც შეუძლიათ დიალოგი არა მხოლოდ ტექსტისა და გამოსახულების, არამედ დროისა და მეხსიერების დონეზე. სწორედ ასე იბადება ხელოვნების ნამდვილი ძალა.
თეონა ვეკუა
