არსებობს ტკივილები, რომლებსაც დრო ვერ კურნავს. ისინი მხოლოდ სიჩუმეში იკარგებიან, ფერმკრთალდებიან და დროდადრო ნემსებივით ერჭობიან ადამიანების სხეულებს. კოლექტიური ტრავმებიც ასე ქრება, ჩვენგან მალულად თაობიდან თაობას შორის, სრულიად დაცლილი ემოციებისგან. განა ბევრს ახსოვს იძულებით გადასახლების კატასტროფა, მუჰაჯირობა, რომელმაც თან გაიყოლა ათასობით ადამიანის ბედი, მომავალი და ბედნიერება? თუმცა ყოველთვის იარსებებენ ადამიანები, რომლებიც ვერ გაექცევიან ამ ტრავმებს, რომლებიც იცხოვრებენ ამ ტკივილით და საკუთარ თავზე აიღებენ, ზურგით ათრევენ ამ ტრაგედიებს.
როგორ გვმართავს წარსულის ტკივილები? რამდენად ღრმა უნდა იყოს ჭრილობა იმისთვის, რომ გაიძულოს ემსახურო წლების წინ აღთქმულ პირობებს? როდესაც ტრავმა იმდენად უზარმაზარია, რომ მის დავიწყებას თითქოს მთელი წარსულის გაქრობა და უარყოფა მოყვება, ფიცი (და ზოგჯერ ტაბუც) იქცევა გადარჩენის მექანიზმად, თითქოს ამან უნდა დაგვავიწყოს მთელი ტრაგედია და შედარებით უნდა შეამსუბუქოს ჩვენი ყოფა. სწორედ ამ ურღვევი, იდუმალი ემოციების გაცხადებაა თავისი შინაარსით გოდერძი შარაშიას სტუდენტური ფილმი, „თამბია“ ( 2018), რომელიც ეხმიანება მუჰაჯირობის საშინელ ტრაგედიას. ლეგენდის თანახმად, გადასახლებისას, აჯანყებული და მოკლული ხალხი ზღვაში გადაყარეს, თევზებმა კი მათზე ნადირობა დაიწყეს. შეშინებულმა მუჰაჯირებმა ფიცი დადეს, რომ აღარასოდეს შეჭამდნენ თევზს. მუჰაჯირების შთამომავლები დღესაც ინარჩუნებენ თავიანთ ფიცს.
ფილმის პირველივე კადრიდან გვაგრძნობინებს რეჟისორი, რომ სანამ წარსულის ტრავმა ცოცხალია, რეალობაც რთული და ცივი იქნება: ნაცრისფერი გარემო, სიცივე, უსასრულო, უძირო ზღვა და მოხუცი, თავისი ერთფეროვანი, მოსაწყენი ყოველდღიურობით. თითქოს გარემო თავად იქცევა პერსონაჟად, კოლექტიური მწუხარების უზარმაზარ სასაფლაოდ, ფონად კი მოხუცის მიერ იარაღის გასროლის ხმაა, მიმართული მეთევზეებისკენ, რომლებიც თავს თევზაობით ირჩენენ. გასროლა არ არის უბრალო მუქარა: ეს არის ერთგვარი განგაში, უკიდურესი ზომა, რითაც მოხუცი თავის პრაგმატულ აწმყოს უარყოფს. ფილმის დასაწყისშივე თითქოს ნათელია მორალი. მოხუცისთვის ნაკარნახევი მორალური ვალდებულება გაცილებით ძლიერია, ვიდრე ეკონომიკური გადარჩენის ნებისმიერი ინსტინქტი. სწორედ აქ ისმება მთავარი შეკითხვა: რა უფრო მძიმეა – გადარჩენის აუცილებლობა, თუ წინაპრების სისხლით დადებული აღთქმა?
თუმცა მოულოდნელი ნარატივის ცვლილება მაყურებლისთვის საკმაოდ ამაღელვებელია. მეთევზეები აგრძელებენ თევზჭერას და მოხუცი მათ ფიზიკურად ხელს აღარ უშლის. ეს გარდატეხა მის ქცევაში მაშინ ხდება, როდესაც მეთევზის აფხაზურ სახელს იგებს. აფხაზური სახელი მოხუცისთვის ხდება სიმბოლური კავშირი – ეს არის უეცარი გაცნობიერება იმისა, რომ ის ებრძვის არა უცხო ადამიანს, არამედ იმავე ტრაგედიის შთამომავალს, ადამიანს, რომელსაც ისეთივე ფესვები აქვს, როგორიც მას. მოხუცმა უარი თქვა ფიზიკურ დაპირისპირებაზე, რადგან მიხვდა, რომ მისი ნამდვილი მიზანი არ არის მეთევზეების დასჯა, არამედ ფიცის გადარჩენა და ხსოვნის შენარჩუნება – მათ შორის იმ ადამიანებისთვისაც, ვინც მისივე ისტორიული ტვირთის მატარებელია. ამის ნაცვლად ის იწყებს სულისშემძვრელ სიმღერას. ეს სიმღერა ხდება ფინალის მთავარი ემოციური აქცენტი, კულტურული და ისტორიული მეხსიერების გადაცემის ყველაზე ძლიერი ფორმა. სიმღერა არის მუჰაჯირობის გოდება, ტკივილის არტიკულაცია, რომელიც მოხუცმა იარაღის ხმის ნაცვლად საკუთარი ხმით გამოხატა. ამით მოხუცი თითქოს ეუბნება მეთევზეს: „აღარ გესვრი, რადგან შენ ჩემი ნაწილი ხარ, მაგრამ არ დაგავიწყდეს, რა არის ამ ზღვაში დამარხული“.
ამ დაძაბულ დრამაში პერსონაჟები ინდივიდებზე მეტად ფუნქციებს ასრულებენ: მეთევზეები წარმოადგენენ აწმყო პრაგმატიზმს, რომელიც შიმშილისა და გადარჩენის კანონს ემორჩილება, ხოლო მოხუცი არის ცოცხალი მემორიალი, ტრავმის ფიზიკური განსახიერება. მოხუცის ყოველდღიური რიტუალი – თევზაობის აკრძალვა – არ არის უბრალო მატერიალური ინტერესი, ეს არის ისტორიული მეხსიერების შენარჩუნება ნებისმიერ ფასად. რეჟისორი მკვეთრად გვიხატავს იმ მორალურ უფსკრულს, რომელიც ამ ორ თაობას ყოფს. ფილმი არ გვთავაზობს მარტივ პასუხს კითხვაზე, რა უფრო მძიმეა – გადარჩენის აუცილებლობა თუ სისხლით დადებული აღთქმა. ის გვაიძულებს ვაღიაროთ, რომ კოლექტიური ტრავმით ნაკარნახევი მორალური ვალდებულება, შესაძლოა, მართლაც უფრო ძლიერი იყოს, ვიდრე ეკონომიკური ინსტინქტი. სწორედ ეს გაუვალი წინააღმდეგობა ხდის ფილმს ასე დაძაბულს და ასახავს იმ მარადიულ დილემას, რომლის წინაშეც დგას ყველა თემი, რომელსაც მძიმე ისტორიული წარსული აქვს.
„თამბია“ გამოირჩევა თავისი მინიმალისტური, ლაკონიკური კინემატოგრაფიული სტილით. რეჟისორი თავს არიდებს დრამატულ გადამეტებას და სანაცვლოდ იყენებს ხანგრძლივ, გაუცხოებულ კადრებს, რომლებიც დოკუმენტურ სიზუსტეს ანიჭებს ნამუშევარს. ამგვარი ნეორეალისტური მიდგომა აძლიერებს შთაბეჭდილებას, რომ მაყურებელი არა მხატვრულ ამბავს, არამედ ისტორიული მეხსიერების გაკვეთილს ესწრება. ცივ ფერთა პალიტრა, სადაც ნაცრისფერი, ლურჯი და მუქი ტონები დომინირებს, ქმნის მუდმივი დაძაბულობისა და მწუხარების ატმოსფეროს. ამ მძიმე ვიზუალურ ესთეტიკაში მოხუცის იარაღის ხმა და, საბოლოოდ, მისი სიმღერა, კიდევ უფრო მკვეთრი და შთამბეჭდავი ხდება – რითაც ფილმი ამტკიცებს, რომ მხატვრული თავშეკავება, ხშირად, ბევრად უფრო ძლიერ ემოციურ შედეგს იძლევა, ვიდრე ექსპრესიული დრამა. გარდა ამისა, თავისი დრამატურგიული მინიმალიზმით, პერსონაჟების სიმცირითა და სიჩუმით კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს, რამდენად პირადულია ზოგჯერ ჩვენი ტრავმები და რომ ზოგიერთი ტრაგედია იმდენად ღრმაა, რომ მისი მოგვარება მხოლოდ იმ თაობებმა უნდა შეძლონ, ვინც უშუალოდ ატარებს ამ ტვირთს.
ფილმი ამგვარად გვთავაზობს მძიმე, მაგრამ ამაღლებულ დასკვნას: წარსულთან ფიზიკური შერიგება შეუძლებელია, მაგრამ შესაძლებელია მისი ტრანსფორმირება საერთო ტკივილად. მოხუცმა იპოვა გზა, რომ ფიცი შეენარჩუნებინა არა აკრძალვით, არამედ ხსოვნის კულტივირებით, რითაც მარადიულად ახსენებს სანაპიროზე მცხოვრებ შთამომავლებს ზღვის უძირო სიმძიმეს. „თამბია“ მძიმე, მაგრამ აუცილებელი სანახაობაა, რომელიც მუჰაჯირობის ტვირთს არა როგორც პოლიტიკურ პრობლემას, არამედ როგორც ადამიანურ, მორალურ დილემას წარმოადგენს.
ბარბარა რიკაძე
