ყველას გვაქვს განსაკუთრებული ფილმების სია. მათი ნახვისას იღებ ესთეტიკურ-ფილოსოფიურ შოკს და გრჩება შთაბეჭდილება, რომელიც წლების განმავლობაში აგრძელებს შენში ცხოვრებას და ილექება შენივე ცნობიერების აკლდამაში, შენი ნაწილი ხდება და არასდროს გავიწყდება. დრო გადის, სხვა, ახალ ფილმებსაც ნახულობ, მაგრამ ასეთი ფილმების გავლენას, ციტირებასა თუ უბრალო პარალელს სხვა ნამუშევრებშიც პოულობ და ამით ისინი ერთგვარი კულტურული საზომი და სტანდარტი ხდებიან შენს შემოქმედებით თვალსაწიერში.
ასეთია ჩემთვის ზაზა ხალვაშის კინოსურათი, „ნამე“ (2017), რომელიც, თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ არა მარტო თანამედროვე, არამედ, მთლიანად ქართული კინოს ერთ-ერთი მარგალიტია. იგი არაერთ საერთაშორისო პრესტიჟულ კინოფორუმში იღებდა მონაწილეობას.
ზაზა ხალვაშის ფენომენი ჯერ კიდევ არაა ჯეროვნად შესწავლილი, მაგრამ ვისაც კი ერთხელ მაინც უნახავს მისი რომელიმე ნამუშევარი, იმწამსვე დაგიდასტურებთ, რომ ის არ იყო რიგითი რეჟისორი. ის იყო, ყველაზე ცოტა, თხრობის ოსტატი განსაკუთრებული ხედვით. „…და სული ღვთისა იძვროდა წყლებსა ზედა…“ ძველი აღთქმა, დაბადება, 1:2“ – ამ ციტატით იხსნება ფილმი და უკვე ვხვდებით, რომ რაღაც რელიგიურთან, მისტიკურთან, ეზოთერულთან და ფილოსოფიურთან უნდა გვქონდეს საქმე. ასეცაა – ზაზა ხალვაში ,,ნამეში“ რთულ დავალებას ეჭიდება, აფუძნებს რა სიუჟეტს ლაზურ ლეგენდაზე, რომლის მიხედვითაც ზებუნებრივი ძალით დაჯილდოებული გოგონა განსაკუთრებულ ნიჭს ახალგაზრდა კაცის შეყვარების შემდეგ კარგავს.
სიუჟეტი მაღალმთიან აჭარაში, ტრადიციულ ოჯახში ვითარდება: თანამედროვე ცივილიზაციას თითქმის მოწყვეტილი ხუთწევრიანი ოჯახი (მამა, სამი ვაჟი და ერთი გოგონა), ფაქტობრივად, დაშლილია. სამივე ძმა (რამაზ ბოლქვაძე, ედნარ ბოლქვაძე და როინ სურმანიძე) რადიკალურად განსხვავდება ერთმანეთისგან: ერთი ქრისტიანი მოძღვარი, მამა გიორგი ქრისტიანულ ეკლესიას აშენებს, მეორე, ალი, მოლად იქცა და სოფლის მეორე ბოლოში მეჩეთის მშენებლობით არის დაკავებული, მესამე ძმა კი ათეისტი მასწავლებელია, რომელიც სოფლის ერთადერთ მოსწავლეს ამეცადინებს. ცისნამე, მეტსახელად ნამე (მარისკა დიასამიძე) ერთადერთია, ვინც მოხუც მშობელთან (ალეკო აბაშიძე) საცხოვრებლად არის დარჩენილი და მას რიტუალისა და სიწმინდის შენარჩუნებაში ეხმარება. გოგონა ,,უკვდავ“ თევზს უვლის, რომელიც თავის მხრივ, ბუნებრივ წყალს სამკურნალო თვისებებს ანიჭებს. ნამე ამ წყლით უანგაროდ კურნავს სოფლელებს, თუმცა მალე ირკვევა, რომ ეს დაკისრებული მისია ნამეს დიდად არ იზიდავს და მამის საქმის გამგრძელებლის სტატუსი, ფაქტობრივად, ძმებმა შეაჩეჩეს.
საინტერესოა მომენტია, თუ როგორ მოკრძალებული ინტერესით ათვალიერებს სილამაზისა და თავის მოვლის საშუალებებს ქალაქში ჩასული გოგონა, მაგრამ ვერ ბედავს ყიდვას, ვერ ბედავს თავის საკრალურ მისიაზე უარის თქმას. ეს უბრალო, მონოტონური, აუღელვებელი და დრამატულობას მოკლებული ცხოვრება გრძელდება მანამ, სანამ ნამეს თანასოფლელი ბიჭი (ლაშა აბულაძე) არ შეუყვარდება, რომელიც მასში „ხორციელ საკრალურს“ აღვიძებს და, პარალელურად, ამცირებს და აქრობს თევზის სასწაულსა და მის მკურნალ თვისებებსაც. საკმაოდ მისტიკური და დამაინტრიგებელია ფინალი – ნამე თევზს ბუნებაში აბრუნებს და უყურებს, თუ როგორ იკვლევს იგი წყალში გზას, თავად კი დგას, იკარგება მოზღვავებული ნისლის ტალღაში.
და მაინც რატომ/რით არის ზაზა ხალვაშის ნამუშევარი განსაკუთრებული, ასეთი მომაჯადოებელი? პირველ რიგში იმიტომ, რომ მისი ფორმა, ფაქტობრივად, სრულყოფილია. ენა, რითაც ყვება რეჟისორი ამბავს, არის მინიმალურად ვერბალური და მაქსიმალურად ვიზუალური. ესაა იდეალური გამოხატულება ცნობილი კინემატოგრაფიული კონცეფციისა „არ მოყვე, არამედ აჩვენე“. თუ რამე დიალოგია, ის არაა აღელვებული. პირიქით, ძალიან წყნარია, მაგრამ არა აპათიური. ატმოსფეროს და განწყობას ახასიათებს მოკრძალებულობა, მცირედი ასკეტურობაც კი. გიორგი შველიძისა და მამუკა ჩხიკვაძის საოპერატორო დუეტისა და აკაკი ჯაშის მხატვრობის შემოქმედებითმა ტანდემმა ქართული კინოსათვის იშვიათად ოსტატური და მრავლისმომცველი ატმოსფერო შექმნა. ცივი პალიტრითა და სიმბოლოებით დატვირთული კადრები ფერწერულ ნამუშევრებს მოგვაგონებს (განსაკუთრებით, სადაც თეთრი კოის თევზი ფილმის მთავარი გმირია ნამესთან ერთად). „ერთხელ დავინახე, როგორ დავარდა თოვლის ფთილა ხიდან მიწაზე და ამ უცნაური ხმის კინემატოგრაფიული გამოსახვა მინდოდა” – თქვა ზაზა ხალვაშმა და შესანიშნავად ასახა კიდეც ჩანაფიქრი.
მაღალმთიანი გარემო სიჩუმის სამფლობელოშია ჩაძირული, მასთან კონტრასტს კი მშენებლობის ხმაური ქმნის. სოფლის სამყარო მაქსიმალურად ავთენტურ ხმებზეა დამოკიდებული, მუსიკა თითქმის არ გვხვდება. მისტიკასა და რეალობას შორის თითქმის ზღვარია წაშლილი და ხანდახან გვგონია, რომ ზღაპარს ვუყურებთ. ნამესა და თევზის დაშორება არაა ტრაგიკული და დრამატული. საერთოდ, ,,ნამე“ დაცლილია დრამატიზმისაგან, უფრო სწორად, ,,ხმამაღალი“, ექსცენტრიკული დრამატიზმისგან. მისი ნამდვილი სიღრმე აისბერგივით მდუმარებასა და სიბნელეში იმალება. ზაზა ხალვაში რადიკალურ კონტრასტებს არ ქმნის, ის ჩუმად წარმოქმნის მიქცევასა და მოქცევას, ნელი კინოს ესთეტიკით ლავირებს, მასზე აგებს კოსტრუქციას. ყველაფრის მთავარი სიმბოლო კი მაინც წყალია, როგორც სიცოცხლის საწყისი, ცვლილებებისა და სიყვარულის მომტანი სტიქია. კინოსურათი არის ერთგვარი პროზა, პოეზია, ოდა, დაკვირვება და მედიტაციაც კი (აღსანიშნავია, რომ ფილმი ლიეტუვასთან და საფრანგეთთან კოპროდუქციით განხორციელდა და მას კარგად დაეტყო უცხოელთა ტექნიკური პროფესიონალიზმის ხელი).
რეჟისორი ზედაპირულად, ცალმხრივად და სტერეოტიპულად არ უდგება ამ საკითხს. რწმენის საკითხს იგი ატარებს ყველა ჭრილში, შემოჰყავს მსოფლიოს წამყვანი რელიგიები (და ათეიზმი) და დიქოტომიის მიუხედავად, საოცარ ჰარმონიაში ამყოფებს ერთმანეთთან, ერთ სივრცეში, ერთ ოჯახში აერთიანებს მას (ის მოულოდნელად იკვრება ქართულ სამხმიან სიმღერაში…) და დელიკატურად უთანხმებს არარელიგიურ შეხედულებებს (ავადმყოფ თევზს რომ მეცნიერული მკურნალობა სჭირდება), კონსტრუქციულ კრიტიკას, პაგანურ/პირველყოფილ რიტუალს. მკურნალი წყალი შეიძლება მართლაც მკურნალი იყოს ანდა, სულაც, პლაცებოს ეფექტის პროდუქტი, მაგრამ ისიც მნიშვნელოვანია, რომ ადამიანის რწმენას ნამდვილად სასწაულების მოხდენა შეუძლია. ,,სხვისთვის ამის დასამტკიცებლად მას არ სჭირდება ყოველდღე ღვთის სახლში სიარული“, როგორც ჟღერდება ფილმში. ნამემ იცის, რომ ადამიანი მხოლოდ მატერიალურში არ უნდა ეძიებდეს ჭეშმარიტების ნაპერწკალს.
საინტერესოა ისიც, თუ როგორ უპირისპირებს რეჟისორი გენდერული ნიშნით ამ საუბრებს: ქალი ოთხი მამაკაცის წინააღმდეგ, ოთხი სხვადასხვა მსოფლმხედველობის წინააღმდეგ, რომელიც იღებს გადაწყვეტილებას და რომელზეც დგას ამ ფრიად საპასუხისმგებლო მისიისა და ტრადიციის განვითარების ბედი. ისე კი, ხშირად, არა მარტო ამ და სხვა მსგავსი თემატიკის ნაწარმოებებში, ასეთი საკრალურობის სადარაჯოზე (თუ გილიოტინაზე) სწორედ ქალები დგანან…
თევზის გათავისუფლებით ტრადიცია ძალას კარგავს. ნამე ამ აქტის წინ ლითონისგან დაწნულ და ჩარჩოში ჩასმულ თევზის გამოსახულებას კედელზე კიდებს, ანუ თევზის იდეასა და სიმბოლოს ტოვებს ოთახში, ხოლო „პირველწყაროს“ ბუნებრივ წიაღში აბრუნებს. მეტად სავარაუდოა, რომ თევზის გაშვების შემდეგ, ნამე ახალ ცხოვრებას დაიწყებდა, მაგრამ ავტორმა აქაც არ დაგვიტოვა ერთმნიშვნელოვანი პასუხი, რადგან ნისლით მოცული ტბა, რომელიც გამოსახულებას ნელ-ნელა ფარავს და ნამეს სხეულის სილუეტი გარემოს ერწყმის, იმ ვერსიასაც გვიტოვებს, რომ ნამე თევზს შეერწყა, თევზთან ერთად გაუჩინარდა ტბაში. და თუკი იმ ვერსიას გავითვალისწინებთ, რომ თევზი იმ წესით წარმართული, მაგრამ შეურყვნელი და, გარკვეულწილად, წმინდა, ხელშეუხებელი საკრალურობის სიმბოლოა, ხოლო დასასრულისკენ მკურნალი თვისებების დაკარგვასთან გვაქვს საქმე, არაა გამორიცხული, რომ ეს თევზისა და ნამეს დაღუპვასთანაც იყოს კავშირში. მითუმეტეს, როცა ის წყალი ტბა არის და უცვლელ, დაგუბებულ წყალში, ანუ სტაგნაციასა და უძრაობაში ვერ განვითარდება.
„ნამეზე“ საუბარი დაუსრულებლად შეიძლება, ის იმდენად კომპლექსური და ფილოსოფიურია. ამბავი ერთდროულად ლოკალურ, მაგრამ გადატანითი მნიშვნელობით გლობალურ ჭრილში გვახედებს და ეს ყველაფერი საკმაოდ მოკრძალებული სიღრმით არის გაშლილი. ერთ-ერთი უმთავრესი თემაა ლამის პირველყოფილი, მითოსური კულტურის, ჯერ კიდევ „შეურყვნელი“ კულტურისა და, ზოგადად, მითოსის დაპირისპირება თანამედროვე ცივილიზაციასთან, ტექნოლოგიებთან და პროგრესთან. დასაწყისში ჩანჩქერიდან წარმოქმნილ მდინარეს გაურკვეველი დანამატი ერევა, ბოლოს კი ვხედავთ ტრაილერებს, რომლებიც გარემოს ავსებენ სამშენებლო მასალით. ეჭვგარეშეა, რომ მანქანები, ადრე თუ გვიან, ააღწევენ სოფელშიც. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ნამემ თითქოს დროზე გადაარჩინა თევზი დაღუპვას და დაუბრუნა საარსებო გარემოს, რადგან მისი ეზოს წყაროც დაბინძურდებოდა დროთა განმავლობაში და რიტუალის სიწმინდესაც აზრი დაეკარგებოდა.
მინდა დავიჯერო, რომ ნამემ მაქსიმალურად სწორი არჩევანი გააკეთა – პიროვნულადაც და საერთო ინტერესებისთვისაც: „არაა გასაკვირი? უკვე ჩვენიც აღარაა [წყალი/ თევზი] – ჩვენს ეზოშია, მაგრამ ჩვენი არ არის. ყველასია, მთელი სოფლის, მე და შენ ვდარაჯობთ მარტო და ესაა“. თეთრი კოის თევზი ქართული გარემოსთვის ერთგვარად უცხო და ეგზოტიკური არსებაა, რადგან მისი სახეობის სამშობლო აღმოსავლური სამყაროა. აჭარის მაღალმთიანი დასახლებისთვის უცხო, თუმცა ფილმისთვის ასეთი ლოგიკური არჩევანი, ქრისტიანულ სიმბოლიკასთან ერთად, თემის კოსმოპოლიტიზმისა და კულტურათა მოულოდნელ სინთეზს ქმნის. თევზი და ნამე ერთ მთლიანობას კრავენ, ინისა და იანის დუეტს წარმოადგენენ – გოგონა შავშია ჩაცმული, თევზი კი თეთრია.
ის ფაქტი, რომ კოის თევზს, როგორც რელიგიურ სიმბოლოს და ქრისტეს ერთგვარ სახეს უშვებს ტბაში, ნამე ამით კეთილშობილ საქციელს ჩადის, რადგან მას ყველასთვის ხელმისაწვდომს ხდის და ასეთ ფორმაში მასთან მისვლას, შეხებას ნებისმიერი შეძლებს, შეხვდება და შეიმეცნებს მას ისე, როგორც თავად ძალუძს და არა შუამავლის დახმარებით. მაგრამ, მეორე მხრივ, ბევრი ფიქრისა და ამ თემასთან დაკავშირებული სხვა ფილმების, განსაკუთრებით რიუსუკე ჰამაგუჩის ,,ბოროტება არ არსებობს“ და ჰაიაო მიაძაკის ,,პრინცესა მონონოკეს“ ნახვის შემდეგ, უფრო მეტად მეფიქრება ქართველი რეჟისორის ფინალის რეალურ ტრაგიკულ ჩანაფიქრზე – რამდენად დადებითად შეიძლება აღვიქვათ ეს ფინალი? გარდა იმისა, რომ ლეგენდის მიხედვით ნამემ, „მიწიერი“ გრძნობის გამოცდის შემდეგ, დაკარგა თავისი ძალა და ჯაჭვური რეაქციით დაიკარგა სათუთი და საფიცარი საკრალურობაც, ბარიდან მთაში ამავალი ტექნიკა თავის წილ დაღსაც დაასვამდა მომავალში ხელუხლებელ ,,სიწმინდეს“. იქნება კი მითოსის ადგილი მომავალში? ნუთუ მართლა იკარგება არა მარტო ქართული, არამედ მსოფლიო მასშტაბით საკრალური საწყისი და ინდუსტრიული გლობალიზაცია შეძლებს მთლიანად დაეპატრონოს და შთანთქას ჩვენი პირველყოფილი საწყისი, რომელიც გვაკავშირებს წარსულთან, სამყაროსთან და გვამყოფებს ადამიანებად? სად გადის ის ხაზი, რომლითაც შევინარჩუნებთ ოქროს ბალანსს? და არის თუ არა ეს მხოლოდ კონკრეტული ადამიანების ხვედრი თუ ყველა ჩვენთაგანს გვაქვს ჩვენი წილი საკრალურობის შესანარჩუნებელი მისია დაკისრებული?
ეთერ ფარჩუკიძე
